Na mocy układu Sikorski–Majski podpisanego przez premiera rządu RP na uchodźstwie generała Władysława Sikorskiego i ambasadora ZSRR w Londynie Iwana Majskiego, 30 lipca 1941 roku, rozpoczęto zwalnianie polskich więźniów Gułagu i tworzenie na ich bazie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa, które jako 2 Korpus Polski stanowiły od 1942 trzon Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Jednak Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Władysław Raczkiewicz odmówił podpisania porozumienia Sikorski-Majski, które pozostało tym samym zwykłym protokołem. Nie zostało ogłoszone w Dzienniku Ustaw ani nie było zarejestrowane w Sekretariacie Ligi Narodów.
Józef Czapski znalazł się wśród ocalonych od śmierci w lesie katyńskim dzięki wstawiennictwu m.in. ambasady niemieckiej oraz europejskich rodzin arystokratycznych. Z ponad 20 tysięcy jeńców przetrzymywanych w obozach sowieckich (Starobielsk, Ostaszków, Kozielsk) – ocalało tylko 448 osób (według innych źródeł 395). Czapski po wyjściu z obozu znalazł się w Armii Andersa i został kierownikiem biura poszukiwań zaginionych w Rosji oficerów i żołnierzy. Wówczas (do 1943 r. ) łudzono się, że oni żyją. Rozpoczął spisywanie zeznań ocalałych. Jeździł do Moskwy… Sam też notował to, co widział po wyjściu z obozu. Dzięki jego zapiskom możemy czytać dzisiaj Wspomnienia Starobielskie i Na nieludzkiej ziemi.
Dowódcę znał jeszcze sprzed wojny, gdyż Władysław Anders darzył sympatią jedną z jego sióstr.
W 1942 r. Czapski złożył memoriał o zaginionych. Został też szefem Wydziału Propagandy i Informacji przy Sztabie Armii Polskiej. Jako jeden z ostatnich opuścił Związek Radziecki i dotarł do Iranu. Przemierzył szlak wojenny od Iraku przez Palestynę i Egipt do Włoch. W 1944 r. został majorem i szefem Wydziału Propagandy i Kultury, a w latach 1945 – 19547 kierował paryską placówką 2. Korpusu. W 1948 r. został zdemobilizowany w Calais.
O tym okresie jego życia możemy znaleźć wiele śladów w kolekcji „Szlak Andersa”, która ukazała się nakładem Rosikon Press oraz Edipresse. Całość zawiera 40 tomów. Każdy ma objętość ok. 100 stron.
Marsz Armii Andersa nie ma sobie równych w historii: sto dwadzieścia tysięcy ludzi przeszło dwanaście tysięcy kilometrów. Rozsypani po „nieludzkiej ziemi” Polacy stawili się na wezwanie generała Andersa, licząc na ocalenie. Przekraczali granice Związku Sowieckiego z nadzieją na powrót do domów. Gdy zwyciężali Niemców pod Monte Cassino, Ankoną i Bolonią, wiedzieli już, że te nadzieje pozostaną niespełnione. To oni stali się namiastką wolnej Polski. Żołnierzom towarzyszyli cywile: dzieci, kobiety, starcy. Próbowali normalnie żyć. Działały szpitale, szkoły, sierocińce. Trudy marszu, codzienne rozterki, poświęcenie w boju, drobne radości i wielkie dramaty składają się na opowieść o jednym z najbardziej niezwykłych rozdziałów II wojny światowej.
Tom 33 Korpus Kultury i Edukacji Nowość
Nauka, kultura i praca żołnierzy polskich po wojnie
Tom 34 W Ojczyźnie Polszczyźnie
W kolekcji „Szlak Andersa” pokazana jest różnorodność ludzi dowodzonych przez Andersa, poznajemy uczucia i przeżycia im towarzyszące. W każdym z 40 tomów zawarte są nieznane relacje świadków, niepublikowane materiały archiwalne oraz zdjęcia dokumentujące ten niezwykły marsz. Tom 33 i 34 opisuje działania związane z edukacją i kulturą. W nich znaczny udział miał Czapski.
Lista tomów:
1. Anders i jego Armia
2. Matnia ’39
3. Cios w plecy
4. Pod sołdackim butem
5. Zbrodnia katyńska
6. Do łagru, w step i tajgę
7. Zmowa bandytów
8. Życiodajny błąd
9. Polacy! Wici
10. Z tułaczy żołnierze
11. Po operacji „Barbarossa”
12. Ewakuacja z nieludzkiej ziemi
13. Polskie sieroty
14. Szczury Tobruku
15. Polacy w Ziemi Obiecanej
16. Triumf i obawy
17. Na front!
18. Zielony talizman
19. Od karabinu do czołgu
20. Khaki i feldgrau
21. W ziemi włoskiej
22. I poszli szaleni zażarci
23. W gruzach na szczycie
24. Nad Adriatyk!
25. Słowem jak bagnetem
26. Zdobycie Ancony
27. O krok od buntu
28. Oszukani przez aliantów
29. Pierwsi w Bolonii
30. Przed III wojną
31. Najmężniejsi z mężnych
32. Przegrani zwycięzcy
33. Korpus kultury i edukacji
34. W ojczyźnie polszczyźnie
35. Z ziemi włoskiej donikąd
36. Polska diaspora – 10/01/2018
37. Biało-czerwone maki – 07/02/2019
38. Na białym koniu – 07/03/2019
39. Na warcie do końca – 04/04/2019
40. Świadkowie – 09/05/2019
