Ludzie z nieludzkiej ziemi. Czapski o Rosjanach

Profesor Piotr Mitzner od wielu lat bada rosyjski krąg osób związanych z Józefem Czapskim. Nikt inny w Polsce i na świecie nie ma takiej wiedzy o relacjach malarza z Rosjanami.

Wcześniej ukazały się jego znakomite książki: Warszawski „Domek w Kołomnie” (2014) oraz Warszawski krąg Dymitra Fiłosofowa (2015). Jego staraniem i dzięki wieloletnim badaniom udało się opublikować „Polskie wiersze wojenne”/ Польская военная поэзия, które ułożył Józef Czapski w Taszkiencie, a w 2019 roku podali do druku I. Biełow, P. Mitzner, (Warszawa 2019).

Warto przywołać wspaniałe opracowanie pt. „Ludzie z nieludzkiej ziemi. Rosyjski krąg Józefa Czapskiego”

Na podstawie dokumentów znalezionych także w archiwach rosyjskich Prof. Piotr Mitzner odkrywa nieznane wcześniej fakty z życia polskiego malarza. Jego przodkowie przede wszystkim dziadek Emeryk Hutten-Czapski zajmował wysokie stanowiska w administracji carskiej w czasie, gdy na mapie świata nie było Rzeczpospolitej. Synowie Emeryka, Karol i Jerzy, kształceni byli na urzędników rosyjskich. Dziadek Czapskiego władał oczywiście biegle językiem rosyjskim, ale też polskim, francuskim, niemieckim, angielskim i znał także grekę i łacinę.

Józef Czapski wielokrotnie pytany o jego stosunek do Rosji pisał: „Nie chodzi o to, czy kocham Rosję, czy jej nienawidzę. Chodzi o to, że wykreślić jej z historii żaden Polak nie potrafi, że jej historia, literatura, należą do kultury świata, że miała ona i ma dotychczas ogromny wpływ na formację umysłową na Zachodzie”.

Osobiste spotkania m.in. z Dymitrem Fiłosofowem, Zinaidą Gippius, Dymitrem Mereżkowskim, Anną Achmatową, Lidią Czukowską, Aleksandrem Sołżenicynem, Aleksiejem Remizowe, Eugenię i Michaiłem Hellerami kształtowały jego poglądy na ówczesną Rosję.

W książce Prof. Piotr Mitzner przytacza niepublikowane dotąd listy Czapskiego oraz fragmenty z dziennika. Warto wspomnieć w tym miejscu, że Janusz Nowak, który odczytuje nadal zapiski malarza, często konsultuje zapisy poczynione w języku rosyjskim właśnie z Piotrem Mitznerem. W archiwach zachowała się korespondencja Józefa Czapskiego z Rosjanami, która obejmuje lata 1920–1990. Jednak jak napisał autor we wstępie, wiele jest luk w korespondencji.

„Rosyjskie listy Czapskiego odnalazłem w archiwach we Francji, w Niemczech, Rosji i Stanach Zjednoczonych, ale jestem przekonany, a nawet mam dowody na to, że sporo ich znajduje się jeszcze w rękach prywatnych. Nie udało mi się ich wydobyć. Niewiele też zachowało się listów przychodzących.
Przedwojenne spłonęły i nie wiadomo, co się stało z powojennymi, gdzie podziały się listy Andrieja Siniawskiego, Lidii Czukowskiej, Natalii Gorbaniewskiej, Władimira Maksimowa, Jurija Iwaska do Czapskiego. Miejmy nadzieję, że kiedyś się odnajdą”.

To opracowanie to skarb i kolejna odsłona biograficzna. Czapski przez całe życie, mimo osadzenia w sowieckich łagrach, oddzielał Rosję, jej kulturę od od barbarzyńskich czynów sowieckich.

W 1985 roku Czapski pisał do Michaiła Hellera:

„Dorogoj Misza !

Mam wielką potrzebę napisania do Ciebie listu. Napisałem już i oddałem do „Kultury” artykuł, który nazywa się Śmierć Cézanne’a i w ogóle uznałem, że już więcej pisać nie będę, bo obok tego straciłem wzrok, zacząłem tracić słowa, tak że czasami przez całą noc szukam jednego słowa, a jeżeli mam jeszcze resztki potrzeby do créativité, to w listach. Jednym z tych listów jest list do Ciebie[…]”.