Gościnny dom państwa Żeleńskich — Adeli Marii z Bohomolców (Mysi) i Władysław Marcelego – to mieszkanie w Paryżu, na 19 boulevard de la Somme Bât.B. Tu bywał Charles de Gaulle, ale też Józef Czapski i jego siostra Maria. Z Adelą Czapscy znali się jeszcze z czasów pobytu w Przyłukach, a dokładniej z czasów rewolucji.
Władysław Marceli Żeleński (1903-2006) – wnuk kompozytora Władysława Żeleńskiego, bratanek Tadeusza Boya-Żeleńskiego. Urodził się 11 lipca 1903 w Parchaczu. Po śmierci ojca (zginął w 1914 roku) mieszkał z matką i rodzeństwem w Krakowie, potem studiował na Wydziale Prawa w Warszawie. Prawnik, historyk, publicysta i działacz emigracyjny . W czasie II wojny światowej walczył w szeregach Armii Polskiej we Francji, a po zakończeniu działań wojennych osiadł (jako uchodźca polityczny) w Paryżu. Jako wieloletni współpracownik paryskiej „Kultury” i „Zeszytów Historycznych” był blisko związany z kręgiem Jerzego Giedroycia i Józefem Czapskim. Kolekcjonował dzieła sztuki polskiej.
Adela Maria Żeleńska z d. Bohomolec (1897-1997) – tłumaczka. W 1937 roku przetłumaczyła na francuski „Voyage aux Indes” – Ferdynanda Goetela (dla paryskiego wydawnictwa Gallimard), a w 1949 roku „Na nieludzkiej ziemi” Józefa Czapskiego. Była drugą żoną Władysława. „Poznał ją kiedy jeszcze nosiła mundur z wyższą od niego rangą”. Ponad dwadzieścia lat razem z mężem pracowała w zarządzie Towarzystwa Opieki nad Polskimi Grobami i Zabytkami Historycznymi we Francji. W 1993 została odznaczona Krzyżem Polonia Restituta.
Oboje wspierali paryską Kulturę. Adelę Marię Bohomolec Czapski poznał jako nastolatek. Dlatego też gdy ich drogi po wojnie zeszły się ponownie we Francji, Mysia (jak nazywał ją malarz i najbliżsi) bywała w domu paryskiej Kultury (zarówno w pierwszym, jak i drugim), pracując z nim nad tłumaczeniem. Dlatego też w 1949 roku równolegle z ukazaniem się po polsku w Instytucie Literackim w Paryżu książki Czapskiego „Na nieludzkiej ziemi”, niewielkie wydawnictwo z Paryża, po tym jak duże wydawnictwa odrzuciły tekst z powodu niepochlebnych słów o Stalinie i Rosji. [sic !]. opublikowało tłumaczenie Adeli Marii Bohomolec i autora pt. Terre Inhumaine. Warto wspomnieć w tym miejscu, że pierwszym mężem Adeli był Zdzisław Dziadulski, ppłk 1 Pułku Szwoleżerów. Jego dane znalazły się na Liście Katyńskiej.
Wydanie francuskie: Terre Inhumaine, Editions Self. Librairie Plon, Paris, 1949
Jerzy Giedroyc w rozmowie z Joanną Podolską wspominał: „Po wojnie panowała we Francji dyktatura myśli lewicowej. Byliśmy tam bojkotowani. Cały nakład »Na nieludzkiej ziemi« Józefa Czapskiego został wykupiony przez Sowietów”. Nie było więc zrozumienia dla świadectwa Czapskiego.
Władysław Żeleński poznał Jerzego Giedroycia przed II wojną światową, w Warszawie, w mieszkaniu Boya przy Smolnej 11. „Do Boyów zaprosiła go matka Staszka – kobieta niezwykle inteligentna, kulturalna, która bardzo Giedroycia lubiła. Była serdeczna, w przeciwieństwie do Boya, który odnosił się z rezerwą do młodych ludzi, był zamknięty w sobie” – mówił w rozmowie z Mariuszem Kubikiem. Czapskiego poznał po II wojnie światowej, już w Paryżu.
W roku 1997, 24 listopada w wieku 100 lat umarła niespodziewanie pani Mysia. „Po jej śmierci serdeczną opieką otoczyła pana Władysława zaprzyjaźniona z obojgiem pani Adela z Romerów Wysocka”.
Wówczas Władysław Żeleński zajął się uporządkowaniem swojego archiwum i dokumentów zgromadzonych w paryskim mieszkaniu. Najpierw przekazał swe zbiory Instytutowi Generała Sikorskiego w Londynie. W 2001 roku ofiarował 21 teczek dokumentów Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Wśród nich znalazła się korespondencja z hrabiną Karoliną Lanckorońską zasłużoną dla ujęcia Hansa Kruegera, jednego z niemieckich dowódców odpowiedzialnych za aresztowanie i rozstrzelanie profesorów lwowskich, oraz z Szymonem Wiesenthalem z Wiednia w związku ze staraniami o ekstradycję z Argentyny innego oprawcy – Waltera Kutschmanna. Jest tam także pełna lista 44 zamordowanych osób – profesorów i członków ich rodzin. Pozostałe dokumenty znajdują się obecnie w Archiwum Emigracji Biblioteki UMK w Toruniu, Archiwum Akt Nowych w Warszawie i Instytucie im. J. Piłsudskiego w Londynie, część jego biblioteki jest w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu, (1200 egz. książek i czasopism, gł. poloników wydawców emigracyjnych). Muzeum Teatru Starego w Krakowie otrzymało cenne 4 karykatury, portrety autorstwa Kazimierza Sichulskiego.
Władysław Żeleński zmarł 25 czerwca 2006 roku. Pochowany został w grobowcu rodzinnym na cmentarzu w Montmorency. (kwatera C, gr. 759) obok swojej żony i jej rodziny.
W testamencie zapisał dla Muzeum Narodowego w Krakowie prace Józefa Czapskiego: dwa obrazy olejne i cztery rysunki Józefa Czapskiego. Ofiarowane prace to: „Pejzaż morski” (1961, olej na płótnie), „Kwiaty w wazonie” (1966, olej na płótnie), „Pejzaż z Iranu” (około 1942, rysunek piórkiem, lawowany akwarelą), „Portret Jerzego Łubieńskiego” (1957, rysunek piórkiem) – siostrzeńca artysty, „Portret Marii Czapskiej” – siostry malarza – czytającej list przy śniadaniu (rysunek piórkiem) i „Portret Marii Czapskiej z psem” (rysunek piórkiem, kolorowany kredką).
Muzeum Narodowe w Poznaniu otrzymało obraz olejny Książki i kałamarz na stole (z 1967 roku) . Dzieła trafiły do Polski za pośrednictwem Konsulatu Generalnego RP w Paryżu.
Na zdjęciu: Pejzaż morski, Józef Czapski , 1961 (w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie), jeden z podarowanych obrazów przez Żeleńskich.
Bibliografia:
Barbara Winklowa, Władysław Marcel Żeleński, (1903-2006), Archiwum Emigracji : studia, szkice, dokumenty 1 (10), 202-204
Wywiad: Niepospolity umysł. Mariusz Kubik rozmawia z Władysławem Żeleńskim, Dodatek Kulturalny, 2001 nr 3 s. 25, 28.
Zbigniew Sroczyński „Żeleńscy”, Warszawa 1997 r.
Antologia: Boy we Lwowie (Warszawa 1992)
Korespondencja Ludwika Lewina z Paryża, 2006.
